Lekcja 15: Strona bierna
Zanim przejdziemy do omawiania tematu “Strona bierna łacina”, musimy powiedzieć sobie w skrócie, czym w ogóle jest strona bierna. W omawianych dotychczas zdaniach to zawsze podmiot był wykonawcą czynności, a dopełnienie jej przedmiotem, np. “Iulius puellam amat” – “Juliusz kocha dziewczynę”. Zdania te stały w stronie czynnej. W stronie biernej jest inaczej – to podmiot jest tak naprawdę przedmiotem czynności, np. “Puella a Iulio amatur” – “Dziewczyna jest kochana przez Juliusza”.
Strona bierna łacina
W polszczyźnie i wielu innych językach stronę bierną (strona bierna łacina) tworzy się za pomocą czasownika posiłkowego “jest”, “został” itd. (“Książka została przeczytana”, “Film jest wyświetlany”). Inaczej jest w łacinie. Tutaj czasowniki w stronie biernej mają po prostu inne końcówki niż czasowniki w stronie czynnej. Tłumaczyć je jednak będziemy na polski za pomocą czasowników posiłkowych. Spójrzmy, jak wyglądają końcówki strony biernej w łacinie.
Zwróćcie uwagę, że osobną końcówkę ma także bezokolicznik w stronie biernej (strona bierna łacina). Jak będziemy go tłumaczyć? O ile “amare” oznacza “kochać”, o tyle “amari” oznacza “być kochanym”. Ot i cała filozofia.
Strona bierna łacina – poszczególne koniugacje
Spójrzmy więc, jak będzie prezentować się strona bierna we wszystkich koniugacjach:
Koniugacja 1:
1. am-or (jestem kochany) / ama-mur (jesteśmy kochani)
2. ama-ris (jesteś kochany) / ama-mini (jesteście kochani)
3. ama-tur (jest kochany) / ama-ntur (są kochani)
Bezokolicznik: ama-ri (być kochanym)
Na co trzeba zwrócić uwagę? Stronę bierną tworzymy poprzez dodanie końcówek strony biernej (strona bierna łacina) do tematu czasownika. Wyjątkiem w koniugacji 1 jest pierwsza osoba liczby pojedynczej – tutaj w temacie zanika cecha “a”. Dzięki temu unikamy trudnej do wymówienia formy “amaor”. Ale o tym była mowa w lekcji o koniugacjach w stronie czynnej. Poza tym wszystko odmienia się tu regularnie.
Koniugacja 2:
1. vide-or (jestem widziany) / vide-mur (jesteśmy widziani)
2. vide-ris (jesteś widziany) / vide-mini (jesteście widziani)
3. vide-tur (jest widziany) / vide-ntur (są widziani)
Bezokolicznik: vide-ri (być widzianym)
W koniugacji 2 nie ma co komentować – do tematu dodajemy po prostu końcówki strony biernej.
Koniugacja 3:
1. leg-or (jestem czytany) / leg-i-mur (jesteśmy czytani)
2. leg-e-ris (jesteś czytany) / leg-i-mini (jesteście czytani)
3. leg-i-tur (jest czytany) / leg-u-ntur (są czytani)
Bezokolicznik: leg-i (być czytanym)
Koniugacja 3 jak zwykle wymaga obszerniejszego komentarza, choć w zasadzie nie dzieje się tu nic, czego nie znalibyśmy z odmiany strony czynnej. Temat koniugacji 3 kończy się na spółgłoskę. Widać to w pierwszej osobie liczby pojedynczej oraz bezokoliczniku, gdzie bezpośrednio do tematu dodawana jest końcówka strony biernej. W pozostałych osobach między temat a końcówkę wchodzi jeszcze spójka: “e”, “i” lub “u” (porównaj wiadomości z lekcji o koniugacji 3 w stronie czynnej). Nowością jest jedynie to, że 2 drugiej osobie liczby pojedynczej spójką jest “e” (legeris), a nie “i” (legis). Pozostaje jeszcze kwestia bezokolicznika. W koniugacji 3, w stronie biernej, końcówką bezokolicznika jest “i”, a nie “ri” jak w pozostałych koniugacjach.
Koniugacja 3 na -io:
1. cap-i-or (jestem chwytany) / cap-i-mur (jesteśmy chwytani)
2. cap-e-ris (jesteś chwytany) / cap-i-mini (jesteście chwytani)
3. cap-i-tur (jest chwytany) / cap-i-u-ntur (są chwytani)
Bezokolicznik: cap-i (być chwytanym)
W koniugacji 3 na -io należy zwrócić uwagę na drugą osobę liczby pojedynczej – tutaj zanika nam cecha “i”, mamy za to spójkę “e”. Pozostałe formy odmieniają się analogicznie do koniugacji 3 na -io w stronie czynnej.
Koniugacja 4:
1. audi-or (jestem słuchany) / audi-mur (jesteśmy słuchani)
2. audi-ris (jesteś słuchany) / audi-mini (jesteście słuchani)
3. audi-tur (jest słuchany) / audi-u-ntur (są słuchani)
Bezokolicznik: audi-ri (być słuchanym)
W koniugacji 4 wszystko odmienia się analogicznie do odmiany w stronie czynnej. Włącznie z trzecią osobą liczby mnogiej, do której dochodzi spójka “u”.
Strona bierna łacina – tryb rozkazujący
Jak będzie brzmiał tryb rozkazujący w stronie biernej? Na przykład: “bądź kochany”, “bądźcie kochani”. Takie formy występują też w łacinie. Końcówkami są: dla liczby pojedynczej – “re”, dla liczby mnogiej – “mini”. Jak widzicie, końcówki są takie same jak w innych formach, dlatego często w tłumaczeniu tekstów o wyborze odpowiedniej formy decyduje kontekst. Zobaczmy, jak tryb rozkazujący strony biernej prezentuje się we wszystkich koniugacjach.
Koniugacja 1: ama-re (bądź kochany – nie mylić z “kochać”!) / ama-mini (bądźcie kochani – nie mylić z “amamini – jesteście kochani”)
Koniugacja 2: vide-re (bądź widziany) / vide-mini (bądźcie widziani)
Koniugacja 3: leg-e-re (bądź czytany) / leg-i-mini (bądźcie czytani)
Koniugacja 3 na -io: cap-e-re (bądź chwytany) / cap-i-mini (bądźcie chwytani)
Koniugacja 4: audi-re (bądź słuchany) / audi-mini (bądźcie słuchani)
Jak tworzyć stronę bierną w łacinie?
Uff, poradziliśmy sobie z tworzeniem form, pora zająć się czymś ciekawszym. Jak tworzyć zdania w stronie biernej w języku łacińskim (strona bierna łacina)? Najpierw grafika.
Jak już mówiliśmy, podmiotem w stronie biernej staje się dopełnienie ze strony czynnej. W przypadku powyższego zdania podmiotem staje się “librum”. A skoro jest podmiotem, stawiamy ją w nominativie. Podmiot (wykonawcę czynności) wyrażamy w stronie biernej za pomocą przyimka “a” (przed samogłoską “ab”) łączącego się z ablativem, a zatem “puer” musimy zamienić na “a puero”. Pozostaje jeszcze kwestia orzeczenia, ale to akurat jest najprostsze – stawiamy je oczywiście w stronie biernej, dopasowujemy jednak do liczby nowego podmiotu. Tak więc zdanie: “Puer librum legit” zamieniamy na “Liber a puero legitur”. Jednak zdanie “Puer libros legit” (Chłopiec czyta książki) zamienimy na “Libri a puero leguntur”.
Strona bierna w ACI
Zdania stojące w składni ACI także mogą być w stronie biernej. Oczywiście podmiotem w accusativie jest wówczas dopełnienie strony czynnej , musimy też użyć bezokolicznika w stronie biernej. Wykonawca czynności wyrażony w ablativie z przyimkiem “a” nie zmienia się. Najlepiej zobaczyć to na przykładzie.
Puerum libros legere scimus. – Wiemy, że chłopiec czyta książki.
A puero libros legi scimus. – Wiemy, że przez chłopca książki są czytane.
Czasowniki nieprzechodnie
Niektóre czasowniki bez problemu dają się zamienić na stronę bierną (są to czasowniki przechodnie), inne nie (te nazywamy czasownikami nieprzechodnimi). Przykładem takiego czasownika jest “iaceo, ere” – leżeć. Czasownik ten nie tworzy strony biernej (strona bierna łacina). Bo jak niby byśmy ją przetłumaczyli? “Być leżanym”? Nie bardzo. Żeby jednak nie było zbyt łatwo, powiem, że niektóre czasowniki, które w polszczyźnie są nieprzechodnie, w łacińskim tworzą stronę bierną. Na przykład “eo, ire” – iść. Po polsku nie ma formy biernej od tego czasownika, po łacinie owszem. Znacie sentencję “Sic itur ad astra” (Tak idzie się do gwiazd)? No właśnie, łacińską stronę bierną musimy tu przełożyć jako polską stronę zwrotną z wykorzystaniem partykuły “się”.
Verba deponentia
Jest także w łacinie grupa czasowników, która w ogóle nie posiada form strony czynnej. Odmieniają się one tylko w stronie biernej (strona bierna łacina). Nie przeszkadza im to jednak w posiadaniu znaczenia czynnego. Przykładem takiego czasownika jest “loquor” – “mówić”. Forma niby bierna, a znaczenie czynne. Takie czasowniki nazywamy po łacinie “Verba deponentia”.
Na koniec jeszcze filmik podsumowujący wszystkie wiadomości o stronie biernej. Obejrzyjcie, nauczcie się wszystkiego i odpocznijcie – wiem, że było tego dużo. Ale niedługo pojawią się ćwiczenia, a potem stronę bierną w łacinie będziecie mieli w małym palcu. Obiecuję :)
Czy w zdaniu w ACI w stronie biernej:
“Wiem, że książki Aleksandra są czytane przez Mateusza” oba wyrazy Aleksander i książki są w Accusativie?
Nie. Aleksander będzie w genetivie.
Książki (kogo? czego?) Aleksandra.
Mam pytanie odnośnie jednej rzeczy, która nie została jasno wytłumaczona. Chodzi o zdania po stronie biernej z podmiotem domyślnym.
W lekcji o NCI było wytłumaczone, że zarówno: “Ego te amare scior.” jak i “Te amare scior.” są poprawne.
Ale czy: “A me amaris.” jest tak samo poprawne jak: “Tu a me amaris.”
Tak, „A me amaris.” jest tak samo poprawne jak: „Tu a me amaris.”
Dzień dobry!
Dręczy mnie problem sentencji: tempora mutantur et nos mutamur in illis. Dlaczego, mimo strony biernej, podmioty ‘nos’ i ‘tempora’ występują w nominativie a nie w ablavativie?
Z góry dziękuję,
Piotr
A dlaczego miałyby wystąpić w ablativie?
Tempora i nos stoją w nominativie, bo są podmiotem.
Czasownik “muto” występuje tu w stronie biernej, ale możemy to przetłumaczyć jako polską stronę zwrotną: zmieniać się.
Witam, mam pytanie. Jak bardzo muszę znać łacinę żebym mógł pisać dziennik?
Bardzo dobrze. Gramatykę musisz mieć w małym palcu. Przydałoby się też poczytać listy dzieła, np. listy Cycerona, żeby mieć pojęcie o słownictwie używanym przez Rzymian, gdy pisali o życiu codziennym.