Lekcja 16: Liczebniki łacińskie główne (1-20)
Zanim zaczniecie narzekać, że znowu w łacinie coś trzeba wkuwać na pamięć – dzisiaj akurat chodzi o liczebniki łacińskie – najpierw spójrzcie i pomyślcie, że tak naprawdę to przecież już je znacie. Każdy, kto choć raz zetknął się z jakimkolwiek językiem romańskim, bez trudu zorientuje się, że np. łacińskie „duo” to dokładnie to samo, co hiszpańskie „dos” czy francuskie „deux”. Nie mówiąc już o włoskim „due”.
Porównajcie liczebniki z różnych języków na poniższej grafice.

Przejdźmy jednak do rzeczy. Mamy dzisiaj do omówienia liczebniki łacińskie główne – od 1 do 20. Niestety, trzeba nauczyć się ich na pamięć. Jeśli jednak porównacie je z tymi znanymi z innych języków, okaże się to bardzo łatwym zadaniem. Do dzieła!
Liczebniki łacińskie – odmiana
Poniżej grafika przedstawiająca liczebniki główne od 1 do 10.

Pierwsze trzy liczebniki łacińskie – unus, a, um; duo, ae, o; tres, es, tria – odmieniają się przez przypadki. W przypadku „unus” nie trzeba nic tłumaczyć – odmienia się on jak przymiotnik w trzech rodzajach wg deklinacji 1 i 2 – z jednym wyjątkiem. W Genetivie ma on formę „unius”, a w dativie „uni”. Jest to odmiana typowa dla zaimków, ale o tym kiedy indziej. Działa on też jak przymiotnik, określający rzeczownik, trzeba więc dopasować go do rodzaju określanego wyrazu.
Powiemy więc:
Una puella – jedna dziewczyna
Unius puellae – jednej dziewczyny
Unus puer – jeden chłopiec
Uni puero – jednemu chłopcu
Unum verbum – jedno słowo
Uno verbo – jednym słowem
Odmiana liczebnika „dwa” wygląda następująco:
Nominativus: duo, duae, duo
Genetivus: duorum, duarum, duorum
Dativus: duobus, duabus, duobus
Accusativus: duos, duas, duo
Ablativus: duobus, duabus, duobus
Na co należy zwrócić uwagę? Mimo że liczebnik ten odmienia się wg deklinacji 1 i 2, nieco inne są formy dativu i ablativu. Poza tym nic nie powinno was zaskoczyć. Włącznie z tym, że w nominativie i accusativie rodzaj nijaki jest taki sam.
Podobnie wygląda odmiana liczebnika „trzy”, z tym że tutaj formy rodzaju męskiego i żeńskiego są takie same.
Nominativus: tres, tria
Genetivus: trium
Dativus: tribus
Accusativus: tres, tria
Ablativus: tribus
Ta odmiana bardziej przypomina deklinację 3, ale o tym nie możecie jeszcze nic wiedzieć. Zapamiętajcie więc, że w tym przypadku nominativus i accusativus zawsze wygląda tak samo. Jak będzie wyglądało użycie tych liczebników? Na przykład tak:
Tres pueros – trzech chłopców
Tribus verbis – trzema słowami
Trium puellarum – trzech dziewcząt
Liczebniki łacińskie nieodmienne
Pozostałe liczebniki łacińskie główne są nieodmienne. Poniżej grafika przedstawiająca liczebniki od 11 do 20.

Zauważcie, że liczby te tworzy się, dodając do liczebnika podstawowego (1-10) przyrostek „decim”. Niestety podstawowy liczebnik ulega wtedy przekształceniom, np. sex + decim = sedecim. Ale quattuor + decim daje po prostu quattuordecim. Zwróćcie też uwagę, jak śmiesznie tworzy się liczebniki „18 i „19”. Używa się do tego przyimka „de” oznaczającego między innymi oddalanie czegoś od czegoś innego. W tym wypadku oddalamy liczebniki „unus” i „duo” od „viginti” (20). Krótko mówiąc, „duodeviginti” to 20 bez 2, a „undeviginti” to 20 bez 1.
Na koniec jeszcze jedna ważna sprawa. Pamiętajcie, że liczebniki łacińskie główne zawsze (no, prawie, ale o tym innym razem) są określeniem (przydawką) rzeczownika, który nie stoi – tak jak w polszczyźnie – w dopełniaczu. „Pięciu chłopców” (polski dopełniacz) powiemy po łacinie „Quinque pueri” (nominativus, a nie genetivus – „puerorum”)!
Jak w takim razie powiedzieć przykładowo „czterem chłopcom” (cel) skoro quattuor jest nieodmienne?
Odmienią się tylko chłopcy, a quattuor będzie miało taką samą formę – quattuor pueris.
Super dziękuje
Nie rozumiem. Pisze pan „w genetivie ma on formę „unius”, a w dativie „uni”. Ale zaraz potem padają przykłady:
unae puellae – jednej dziewczyny
uno puero – jednemu chłopcu
Czy nie powinno być „unius puellae” i „uni puero”?
Oczywiście! Bardzo dziękuję za zwrócenie uwagi na błąd! Już go poprawiłem.
Zauważyłem mały błąd. W przykładach użycia tres, tres, tria w ostatnim wkradł się błąd (prawdopodobnie przy kopiowaniu, a później zapomniał Pan poprawić). Zamiast duarum powinno być chyba trium. Pozdrawiam :)
Dzięki za czujność :) Już poprawione.