Lekcja 6: Formy podstawowe czasownika

Wiele osób, które uczyły się łaciny, strasznie wspomina formy podstawowe czasownika. Zupełnie nie rozumiem dlaczego, bo przecież większość z nich jest pięknie regularna i nie sprawia żadnego problemu. No tak, ale są wyjątki. Cóż, nie ma jeszcze (i mam nadzieję – nie będzie!) na świecie języka, w którym nie byłoby wyjątków. A te łacińskie naprawę nietrudno opanować.

Ale odbiegam od tematu. Każdy czasownik łaciński ma cztery formy podstawowe, rzadziej trzy. Po co nam one? Znając wszystkie formy podstawowe czasownika, jesteśmy w stanie odmienić go we wszystkich czasach, stronach i trybach. A zatem musimy je znać, by swobodnie czytać lub mówić (tak, wyobraźcie sobie, że są tacy wariaci, którzy mówią) po łacinie. A jakie to formy?

Łacina formy podstawowe czasownika

Formy podstawowe łacińskiego czasownika omówimy sobie na przykładzie najprostszego z nich – “amo”, czyli “kochać”. Jego formy podstawowe to “amo, amare, amavi, amatum”.

1.  amo – to forma 1. osoby, liczby pojedynczej, czasu teraźniejszego, czyli “kocham”
2. amare – to bezokolicznik w czasie teraźniejszym
3. amavi – to forma 1. osoby, liczby pojedynczej, czasu przeszłego dokonanego (perfectum), czyli “pokochałem”
4. amatum – to forma supinum – o jego funkcjach porozmawiamy kiedy indziej, ale roboczo będziemy tłumaczyć ją jako “aby kochać”

Do czego służą dwie pierwsze formy podstawowe, już wiemy. Pozwalają ustalić, do której koniugacji czasownik należy, a co za tym idzie, jak go odmieniać. Co więcej od tematu czasu teraźniejszego umiecie już utworzyć tryb rozkazujący czasownika. Później utworzymy od niego też czas przeszły niedokonany (imperfectum) i niektóre imiesłowy.

Trzecia forma podstawowa mówi nam, jak będzie wyglądał czas przeszły dokonany, utworzymy od niego również czas zaprzeszły oraz bezokolicznik w czasie przeszłym, a także jeden z czasów przyszłych.

Ostatnia, czwarta forma podstawowa posłuży nam do tworzenia imiesłowów w różnych czasach, a także np. bezokolicznika w czasie przyszłym.

Łacina formy podstawowe czasownika – formy

No dobrze, zobaczmy, jak wyglądają te straszne formy podstawowe w praktyce. Oczywiście z podziałem na poszczególne koniugacje.

Koniugacja I

cogito, cogitare, cogitavi, cogitatum – myślę
curo, curare, curavi, curatum – troszczę się,
laboro, laborare, laboravi, laboratum – pracuję,
laudo, laudare, laudavi, laudatum – chwalę,
saluto, salutare, salutavi, salutatum – pozdrawiam,
ALE: do, dare, dedi, datum – daję

Zobaczcie, jakie to pięknie regularne! Znając formy podstawowe jednego czasownika “amo, amare” można stworzyć formy podstawowe większości czasowników koniugacji I. No właśnie, większości. Niestety są też wyjątki, np. czasownik “do, dare”, który nagle tworzy trzecią formę podstawową “dedi”.

Koniugacja II

habeo, habere, habui, habitum- mam,
debeo, debere, debui, debitum – powinienem,
doceo, docere, docui, doctum – uczę,
moneo, monere, monui, monitum – upominam,
noceo, nocere, nocui, nocitum – szkodzę,
ALE: maneo, manere, mansi, mansum – pozostaję,
respondeo, respondere, respondi, responsum – odpowiadam

Formy podstawowe II koniugacji też są w dużej mierze regularne – trzecia forma podstawowa ma tu charakterystyczną formę zakończoną na “ui”, ale są wyjątki: od “maneo” trzeciw forma to “mansi”, a od “respondeo” – “respondi”. Czasownik “doceo” ma z kolei nieregularną formę czwartą: “doctum”. Tutaj też widzimy przykłady czasowników, które nie posiadają czwartej formy podstawowej: “valeo” i “timeo”.

Koniugacja IV

audio, audire, audivi, auditum – słyszę,
dormio, dormire, dormivi, dormitum – śpię,
finio, finire, finivi, finitum – kończę,
nescio, nescire, nescivi, nescitum – nie wiem,
scio, scire, scivi, scitum – wiem,
ALE: venio, venire, veni, ventum – przychodzę

Celowo pomijam na razie koniugację III, bo IV jest bardziej od niej regularna. Mamy tu charakterystyczną formę trzecią zakończoną na “ivi” oraz formę czwartą zakończoną na “itum”. Są też oczywiście wyjątki, np. czasownik “venio”, który czwartą formę nagle tworzy “ventum”.

Koniugacja III 

ago, agere, egi, actum – prowadzę,
defendo, defendere, defendi, defensum – bronię,
dico, dicere, dixi, dictum – mówię,
disco, discere, didici,- , uczę się,
lego, legere, legi, lectum – czytam,
scribo, scribere, scripsi, scriptum – piszę,
vinco, vincere, vici, victum – zwyciężam,
vivo, vivere, vixi, victum – żyję

Niestety w koniugacji III panuje już wolna amerykanka :( Form podstawowych trzeba się po prostu nauczyć. Zresztą polecam opanowanie na pamięć wszystkich czasowników z niniejszej lekcji wraz z formami podstawowymi. Da wam to bardzo dobry punkt wyjścia do dalszej nauki i tłumaczenia (a to już niedługo!) pierwszych tekstów.

Ćwiczenia do tej lekcji znajdziecie TUTAJ

Jeśli coś jest niejasne, zawsze możesz do mnie napisać, korzystając z formularza kontaktowego.

Wszystkie słówka z lekcji i ćwiczeń znajdziesz w moim słowniku łacińskim.

Photo credit: Miguel Virkkunen Carvalho / Foter / CC BY