Lekcja 9: Jak tłumaczyć łacinę?

Jak tłumaczyć łacinę? To jest bardzo dobre pytanie, bo wbrew pozorom nie da się – przynajmniej na początku – robić tego ad hoc, tak po prostu, po kolei, jak leci. Żeby nie mieć problemów z właściwą interpretacją form i przypadków, a później z tłumaczeniem dłuższych, często skomplikowanych zdań, warto przyswoić sobie kilka reguł i sposobów, o których będzie mowa w tej właśnie lekcji.

Części zdania

Na początku powiemy sobie krótko o podstawowych częściach zdania, które będą się pojawiać w zdaniach łacińskich. Dla osób, które uczyły się gramatyki polskiej, nie będą one niczym nowym, ale z pewnością warto je sobie przypomnieć.

Podmiot – oznacza wykonawcę czynności w danym zdaniu, jest wyrażony zazwyczaj rzeczownikiem, przymiotnikiem lub zaimkiem w nominativie. Uwaga: w zdaniu może nie być podmiotu, może on być domyślny i wynikać z kontekstu.

Orzeczenie – oznacza czynność, którą wykonuje podmiot, wyrażona jest ona czasownikiem w formie dopasowanej do liczby podmiotu.

Dopełnienie bliższe – oznacza odbiorcę / przedmiot czynności podmiotu, wyrażone jest zazwyczaj w accusativie (chyba że akurat czasownik użyty w zdaniu wymaga użycia innego przypadka.

Dopełnienie dalsze – dopełnienie dalsze oznacza przedmiot czynności, który nie jest nią bezpośrednio dotknięty – tak jakby podmiot nie wykonywał tej czynności na nim. Wyrażone jest w innych przypadkach zależnych niż accusativus: w dativie, ablativie.

Pokażę to na przykładzie – od razu stanie się jaśniejsze. Mamy takie zdanie:

Marcus amicae amphoram dat. Marek daje przyjaciółce amforę.

Podmiotem zdania jest Marcus – rzeczownik w nominativie. On jest wykonawcą czynności.

Orzeczeniem jest “dat” – “daje”. Jest to czynność wykonywana przez Marka.

Dopełnieniem bliższym jest amfora – to ona jest dawana przez Marka, jest więc przedmiotem czynności. “Amphoram” to rzeczownik I deklinacji w accusativie liczby pojedynczej.

Dopełnienie dalsze to “amicae” – “przyjaciółce” – nie jest ona przedmiotem czynności, bo t amfora jest dawana, a nie przyjaciółka. Przyjaciółka jest tylko w tę czynność “uwikłana”. “Amicae” to dativus liczby pojedynczej – “komu? czemu?” – przyjaciółce.

Jak tłumaczyć łacinę?

Teraz przechodzimy do meritum, czyli jak tłumaczyć łacinę, żeby zrobić to z głową, a nie tłumaczyć na pałę, słowo po słowie – żeby zdania miały sens, a nie były tylko przypadkowym zlepkiem słów. Poniżej kilka zasad:

1.  Tłumaczenie zdania łacińskiego zaczynamy ZAWSZE od czasownika / orzeczenia. Określamy jego liczbę, osobę, czas. Wiedząc, jak prawidłowo przetłumaczyć tę formę, będzie nam łatwiej z resztą zdania.
2. Potem szukamy podmiotu i wszystkich opisujących go przymiotników / przydawek.
3. Na końcu znajdujemy dopełnienie.

To teraz przykład, jak tłumaczyć łacinę.

Puella formosa fabulam narrat. Piękna dziewczyna opowiada bajkę.

Na początku szukamy orzeczenia. Jest to “narrat” – znamy już koniugację, więc wiemy, że jest to 3. osoba liczby pojedynczej od czasownika “narrare” – “opowiadać”, a zatem tłumaczymy ją jako “opowiada”.

Później zadajemy sobie pytanie: “kto opowiada?”. Szukamy podmiotu, czyli rzeczownika (lub innej części mowy) w nominativie. Znamy 1. deklinację, więc znajdujemy bez problemu słowa “puella” i “formosa” – “piękna dziewczyna”.

Wiemy już, że piękna dziewczyna opowiada. Trzeba się jeszcze dowiedzieć, co opowiada. Szukamy dopełnienia w accusativie – od razu widzimy słowo “fabulam” – “bajkę”. Tak należy tłumaczyć łacinę.

Szyk zdania

Łacina jest językiem fleksyjnym. Oznacza to, że szyk zdania nie ma kluczowego znaczenia dla jego zrozumienia, bo same formy wskazują nam, które słowa pełnią określone funkcje w zdaniu. Ogólnie można powiedzieć, że zazwyczaj najpierw występuje podmiot, później dopełnienie, a na końcu orzeczenie. Tak jak w zdaniu “Puella fabulam narrat” – dosłownie: “Dziewczyna bajkę opowiada”. Kiedy jednak zagłębicie się w lekturę autorów starożytnych, zauważycie, że szyk zdania jest czasem zupełnie zachwiany, a powyższa zasada nie obowiązuje. Wszystko jest kwestią kompozycji, stylu i przekazu. Niestety zasady dotyczące szyku sprawdzają się tylko na początku nauki.

Przeczenie

Na koniec bardzo ważna informacja. Zwróćcie uwagę, że jeśli w polszczyźnie chcemy zaprzeczyć zdanie “Dziewczyna opowiada bajkę”, powiemy “Dziewczyna nie opowiada bajki”. Dopełnienie w bierniku (bajkę) nagle stoi w dopełniaczu “bajki”. W ŁACINIE TA ZASADA NIE OBOWIĄZUJE! Jeśli chcemy zaprzeczyć zdanie “Puella fabulam narrat” powiemy “Puella fabulam non narrat”. Dopełnienie nadal stoi w accusativie!

Skoro wiecie już, jak tłumaczyć łacinę, pora zrobić kilka ćwiczeń. Znajdziecie je TUTAJ.

Jeśli coś jest niejasne, zawsze możesz do mnie napisać, korzystając z formularza kontaktowego.

Wszystkie słówka z lekcji i ćwiczeń znajdziesz w moim słowniku łacińskim.

Photo credit: slava / Foter / CC BY